Zdjęcie: Adobe Stock
Pytania, które Sokrates wielokrotnie podnosił na temat znaczenia pojęć etycznych, były próbą przeciwdziałania populizmowi i podziałom, które trapiły starożytne Ateny. Sokrates nie przymykał oczu na te kwestie. Pod tym względem uosabia postać niezwykle współczesną, co zauważył dr Krzysztof Łapiński w rozmowie z PAP.
Dr hab. Krzysztof Łapiński wykłada historię filozofii starożytnej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Jest autorem niedawnej biografii Sokratesa zatytułowanej „The Wisest. Biography of Socrates”, opublikowanej przez Wydawnictwo Agora.
PAP: Uczniowie Sokratesa i różne relacje historyczne przedstawiają złożony obraz ateńskiego filozofa, przypisując mu różne motywy lub filozofie. Sam Sokrates nie pozostawił żadnych pisemnych zapisów. Jak zatem możemy stworzyć spójne zrozumienie tak wieloaspektowej jednostki?
Krzysztof Łapiński: Problem ten został dostrzeżony na początku XIX wieku przez niemieckiego uczonego, Friedricha Schleiermachera. Zwrócił on uwagę, że przedstawienie Sokratesa w dialogach jego ucznia, Platona, zawiera zbyt wiele elementów odbiegających od rzeczywistości historycznej. W tych dialogach Sokrates pojawia się jako monumentalna, niemal nadludzka postać, często opowiadająca się za koncepcjami czysto platońskimi. Z kolei przedstawienie Sokratesa przez innego ucznia, Ksenofonta, wydaje się zbyt uproszczone; odnosi się wrażenie, że taki Sokrates nie wywołałby żadnego znaczącego przewrotu filozoficznego ani intelektualnego podniecenia przypisywanego mu.
Przedstawiono go tam jako spokojnego, honorowego obywatela, co sprawia, że niejasne jest, dlaczego ktoś o jego zachowaniu miałby być tak pogardzany, że otrzymał wyrok śmierci. Dlatego musimy dążyć do zidentyfikowania wspólnych wątków między tymi i wieloma innymi perspektywami oraz uporządkowania ich. Ważne jest również, aby pamiętać, że ci autorzy byli ambitnymi, wyrafinowanymi pisarzami, podobnymi do literackich narcyzów, którzy zaciekle rywalizowali o uznanie czytelników. Każdy z nich starał się wykazać, że ich zrozumienie myśli Sokratesa jest najdokładniejsze. Tak więc, pisząc o nim, nieświadomie pisali o sobie.
W mojej interpretacji Sokratesa, pozornie mniej oczywiste teksty, takie jak komedie, okazały się pożyteczne jako źródła historyczne. Zostały skomponowane w czasie, gdy Sokrates miał około 40-50 lat. Z kolei Platon i Ksenofont pisali o Sokratesie wiele lat po śmierci ich mentora. Teksty komediowe mogą wydawać się wątpliwe jako źródła. Na przykład w komedii Arystofanesa „Chmury” Sokrates jest przedstawiony jako spędzający całe dnie wiszący w koszu pod sufitem, ponieważ twierdzi się, że powietrze jest tam bardziej wyrafinowane, co wzmacnia myślenie. Naturalnie, trudno jest zaakceptować to jako prawdę historyczną.
Jednakże autorzy komedii czasami chwalą swoje tematy, zamiast je wyśmiewać. W przypadku Sokratesa wszystkie znane komedie z jego udziałem jednogłośnie potwierdzają, że cenił niezależność, gardził pochlebstwami, nie dbał o bogactwo ani polityczne ambicje i był zdolny do prowadzenia angażujących dyskusji. Widzimy więc Sokratesa, który ilustruje znaczenie uprawiania filozofii, wdrażania ideałów w życie, a nie tylko spekulowania na temat kwestii teoretycznych.
PAP: Wskazałeś, że najważniejszym wkładem Sokratesa w filozofię było przeniesienie jej z obszaru teoretycznego do praktycznego. Wydaje się to nieco nieoczekiwane dla filozofa, zwłaszcza starożytnego.
K.Ł.: Sokrates uważał, że filozofia jest zasadniczo sposobem życia. To jest sedno przesłania, jakie przekazał Atenom, miastu pełnemu dyskusji i otwartemu na wszelkie intelektualne innowacje. Zakładał, że samo propagowanie pewnych koncepcji jest niewystarczające; trzeba również żyć zgodnie z tymi zasadami.
Innym istotnym aspektem przypisywanym Sokratesowi jest jego nacisk na dociekliwość i ciekawość. Moim zdaniem, który rozwijam w mojej książce, mogła to być odpowiedź na krytykę filozofii przez sofistę Gorgiasza. Twierdził on, że filozofia jest bezwartościowa, ponieważ jej praktycy nie potrafią osiągnąć konsensusu w żadnej kwestii. Wręcz przeciwnie, Sokrates wykazał, że pytania mogą czasami mieć większe znaczenie niż odpowiedzi i że są one istotą filozofii.
Leszek Kołakowski uważał, że Sokrates powinien być punktem odniesienia dla każdego filozofa. W filozofii pytania są wieczne, a odpowiedzi ulotne — czasem lepsze, czasem gorsze. Pokolenia filozofów nieustannie zmagają się z tymi samymi uniwersalnymi pytaniami.
Przesłanie Sokratesa głosiło, że filozof to ktoś, kto angażuje się w nieustanną aktywność intelektualną, zdolny do kwestionowania ustalonych norm, kwestionowania tego, co wydaje się oczywiste dla większości, ale nie jest tak oczywiste. Skłania nas do ponownej oceny stereotypów, którymi żyjemy, pytając, czy kiedykolwiek zastanawialiśmy się nad ich prawdziwym znaczeniem. Zachęca nas do ponownego rozważenia kwestii, które wcześniej wydawały się znajome i niepodważalne.
Postawa Sokratesa jest antydogmatyczna. Dla niego precyzja myśli i kierowanie rozumem w życiu były najważniejsze. Wierzył, że uporządkowane myślenie prowadzi do uporządkowanego i właściwego działania.
W czasach współczesnych Sokrates mógłby zapytać: czy pewne normy społeczne, polityczne lub ekonomiczne naprawdę powinny być uważane za prawdy absolutne? Być może to, co wydaje się oczywiste, zasługuje na ponowne zbadanie, szczególnie gdy takie przekonania wyrządzają krzywdę innym. Przede wszystkim możemy się od niego nauczyć, aby nie akceptować stereotypowych prawd ślepo, ale szukać głębszych znaczeń rzeczywistości. Nie oznacza to jednak dociekliwości podobnej do tej, jaką mają internetowi teoretycy spiskowi, których pseudoteorie są niespójne i oparte na fragmentarycznej wiedzy. Sokrates niewątpliwie zidentyfikowałby i ujawnił takie niespójności.
PAP: W swojej książce przedstawiasz Sokratesa w kontekście jego epoki i jej różnych zjawisk i wydarzeń politycznych. Jak te czynniki wpłynęły na filozoficzne poszukiwania Sokratesa?
K.Ł.: Twierdzę, że starożytną filozofię należy badać w szerszym kontekście kulturowym, historycznym, religijnym, społecznym i literackim, ponieważ nieustannie dialogowała ze swoim otoczeniem. Życie Sokratesa było naznaczone znacznymi turbulencjami. Wczesny okres jego życia zbiegł się z wielką erą Peryklesa, okresem, w którym w Atenach kształtowała się demokracja, a sztuka i literatura kwitły. Jednak Ateny zaczęły również wykazywać ambicje imperialne, podporządkowując sobie inne państwa greckie. Następnie, w 431 r. p.n.e., wybuchła katastrofalna wojna peloponeska między Atenami a Spartą i ich sojusznikami, trwająca ćwierć wieku i zakończona klęską Aten.
Źródło
