Od środy 25 grudnia sygnaliści mogą dokonywać zgłoszeń zewnętrznych do organów publicznych, w tym do Rzecznika Praw Obywatelskich. Status sygnalisty jest przyznawany w momencie dokonania zgłoszenia, a tożsamość takiej osoby musi być zachowana w tajemnicy.
Jak wyjaśnia ministerstwo pracy, sygnalistą jest osoba zgłaszająca naruszenie prawa, o których dowiedziała się w związku z pracą. Zazwyczaj sygnalistą jest pracownik, ale nie jest to warunek.
Od 25 września osoby zgłaszające nieprawidłowości w kontekście związanym z pracą zyskały ochronę przed działaniami odwetowymi, np. zwolnieniem z pracy.
Oprócz zawiadomienia wewnętrznego u pracodawcy zgłaszający może skorzystać z dwóch innych możliwości sygnalizowania. Pierwsza to zgłoszenie zewnętrzne do Rzecznika Praw Obywatelskich lub do organu publicznego. Zgodnie z ustawą ta możliwość wchodzi w życie 25 grudnia. Druga to ujawnienie publiczne, np. poprzez media albo serwisy społecznościowe.
Wątpliwości w sprawie terminu
– Sporo pracodawców uważa jednak, że przepisy o ochronie sygnalistów zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2025 roku, ale w moim przekonaniu to podejście jest nieprawidłowe. Ustawa wyraźnie wskazuje dwa terminy wejścia w życie poszczególnych przepisów – 25 września i 25 grudnia 2024 roku – mówi radca prawny dr Monika Wieczorek.
Zwróciła uwagę, że data 1 stycznia pojawiła się wokół interpretacji przyjętej przez ministerstwo pracy.
– W ustawie określono, że przepisy dotyczące zgłoszeń wewnętrznych stosuje się do podmiotów zatrudniających co najmniej 50 osób na dzień 1 stycznia lub 1 lipca. Dlatego – zdaniem ministerstwa – obowiązek posiadania procedury rozpocznie się dopiero od nowego roku, bo dopiero wtedy będzie można tę liczbę określić – powiedziała Wieczorek.
Zdaniem ekspertki większość organizacji jest jednak świadoma swojego stanu zatrudnienia.
– Ewentualnie można byłoby się zastanawiać, co zrobić z tymi, którzy są na styku tych 50 osób zatrudnionych. Zdecydowanie nie można jednak interpretacją ministerialną uzupełniać pewnych wątpliwości ustawowych – oceniła Wieczorek.
Podkreśliła, że niezależnie od wątpliwości dotyczących wdrażania procedur ochrona sygnalistów przysługuje od 25 września.
Nowe uprawnienie od 25 grudnia
Z kolei do 25 grudnia organy publiczne, w tym Rzecznik Praw Obywatelskich, zobowiązane są do ustanowienia kanału zgłoszeń zewnętrznych dla sygnalistów i udostępnienia informacji na temat przyjętych mechanizmów w Biuletynie Informacji Publicznej.
– Sygnalista może zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich, który jest taką centralą kierującą zgłoszenia do organów właściwych. Rzecznik w pierwszym kroku dokonuje wstępnej weryfikacji, czyli ocenia, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów, a następnie bada, jaki organ jest właściwy do rozpoznania sprawy – wskazała Wieczorek.
Sygnalista może też od razu skierować zgłoszenie do odpowiedniego organu, np. do Urzędu Ochrony Danych Osobowych, Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów lub też do organów jednostek samorządu terytorialnego – wójta, burmistrza i prezydenta miasta.
– Problem w polskim modelu polega na tym, że tych organów publicznych, które są zobowiązane do przyjmowania zgłoszeń zewnętrznych, jest bardzo dużo i nie są one wymienione z nazwy. W praktyce mogą pojawić się problemy z ustaleniem, czy dany organ jest zobowiązany do posiadania kanału zgłoszeń zewnętrznych oraz czy jest właściwy pod względem materii sprawy, którą zgłoszenie obejmuje – zaznaczyła Wieczorek. Ten aspekt ustawy – jak oceniła – wymagałby doprecyzowania.
Ekspertka podkreśliła, że poza technicznym wdrożeniem przepisów ważne jest także otwarte podejście do ich stosowania.
– Jednym aktem prawnym nie zmienimy kultury organizacji ani postrzegania sygnalistów. Państwo powinno budować zaufanie do nowego prawa, edukować i dążyć do zmiany postaw wobec zgłaszania naruszeń prawa – dodała Wieczorek.
Kto może być sygnalistą
Sygnalistą może być każda osoba narażona na działania odwetowe po dokonaniu zgłoszenia, niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy. Taka sama pomoc będzie przysługiwała również osobie pomagającej sygnaliście i osobie z nim powiązanej. Działania odwetowe mogą polegać np. na pozbawieniu awansu, podwyżki, nagrody lub w skrajnych przypadkach zwolnieniu z pracy.
W ciągu siedmiu dni od zgłoszenia sygnalista powinien otrzymać potwierdzenie, że jego zawiadomienie zostało przyjęte. Następnym krokiem jest podjęcie przez pracodawcę działań następczych, które najczęściej polegają na wszczęciu postępowania wyjaśniającego.
W katalogu obszarów, w ramach których będzie można dokonać zgłoszenia, znalazły się m.in.: korupcja, przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu; bezpieczeństwo produktów i ich zgodności z wymogami; bezpieczeństwo transportu; ochrona środowiska; zdrowie i dobrostan zwierząt; zdrowie publiczne; ochrona konsumentów; ochrona prywatności i danych osobowych; bezpieczeństwo sieci i systemów teleinformatycznych, a także konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela
