Cytadela w Old Dongola z lokalizacją domów badanych w tym artykule (opracował Adrian Chlebowski). Źródło: African Archaeological Review
Odkrycie znacznych ilości ziaren sorgo, pszenicy i jęczmienia wskazuje, że były to główne źródła węglowodanów dla mieszkańców Starej Dongoli i podstawowy składnik lokalnej diety w okresie Funj, co potwierdzają badania Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (PCMA UW).
Stara Dongola była stolicą Królestwa Makurii, znaczącego państwa w afrykańskim średniowieczu, kwitnącego od V do XIV wieku. Królestwo to znajdowało się w historycznym regionie znanym jako Nubia, obejmującym części współczesnego Egiptu i Sudanu. Jego korzystne położenie na końcu Wadi Howar, ważnego szlaku transportowego w Afryce Subsaharyjskiej, ułatwiało jego rozwój.
Artefakty z pojemników do przechowywania żywności są często odkrywane podczas wykopalisk na tym stanowisku i znajdują się w niemal każdym gospodarstwie domowym. Chociaż w Old Dongola przeprowadzono liczne badania archeologiczne, dopiero niedawno przeprowadzono dokładne badania archeobotaniczne, które obejmują analizę szczątków roślin spożywanych przez mieszkańców.
Analizę tę przeprowadziła międzynarodowa grupa archeologów w ramach projektu PCMA UW. Odkrycia, które odnoszą się do okresu Funj (XIV–XVIII w. n.e.), zostały opublikowane w czasopiśmie African Archaeological Review https://doi.org/10.1007/s10437-025-09622-y. Dr Mohammed Nasreldein z Uniwersytetu Eberharda Karla w Tybindze jest głównym autorem publikacji.
Analizowane próbki pobrano podczas wykopalisk przeprowadzonych zimą 2021–2022. Naukowcy zidentyfikowali w sumie ponad 29 000 nasion.
Badania wskazują, że fasola czarnoskrzydła (Vigna unguiculata), członek rodziny strączkowych, była najpowszechniejszą rośliną, stanowiącą 29 procent zidentyfikowanych nasion. Następnie były to jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) z 28 procentami, sorgo bicolor (Sorghum bicolor Moench.) z 17 procentami, pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) z 10 procentami, rzodkiew dzika (Raphanus raphanistrum) z 10 procentami i groch polny (Lathyrus sativus) z 6 procentami.
„To rośliny, które są powszechnie określane jako pakiet sawanny, gatunki odporne na suszę, które pojawiły się w Sudanie już w holocenie. Ich migracja na północ w kierunku Egiptu miała miejsce głównie wzdłuż Nilu” – wyjaśnia PAP prof. Artur Obłuski, jeden z autorów publikacji i kierownik wykopalisk w Old Dongola.
Na podstawie aktualnych danych o spożyciu zbóż w Sudanie szacuje się, że mieszkańcy Old Dongola spożywali około 149 kg zbóż rocznie w okresie Funj. Większość stanowiło sorgo (106 kg), proso (28,6 kg) i pszenica (14,4 kg).
Źródła białka były również kluczowe dla diety w okresie Funj w Old Dongola, szczególnie wołowina, jagnięcina, koza i mięso wielbłądzie, wraz z dziczyzną (taką jak gazela i antylopa) i rybami z Nilu. Jednak, jak zauważono w publikacji, wprowadzenie tych roślin prawdopodobnie zmieniło równowagę spożywanych makroskładników, co skutkowało wyższym spożyciem węglowodanów.
„Chociaż dokładne oszacowanie wartości kalorycznej jest trudne ze względu na ograniczone dane, znaczna obecność sorgo, pszenicy i jęczmienia sugeruje, że te zboża były prawdopodobnie głównym źródłem węglowodanów w okresie Funj” – stwierdził prof. Obłuski.
Sorgo wykorzystywano do przygotowywania kisra – płaskiego chleba pieczonego na ceramicznych talerzach. Innym powszechnie spożywanym daniem była asida, ciasto o konsystencji podobnej do tofu. Podobnie jak we współczesnej kuchni sudańskiej, pszenica i jęczmień mogły być również używane do tworzenia gurassy – grubego naleśnika lub madida, potrawy podobnej do owsianki, robionej z mąki z dodatkiem kozieradki.
Układ architektoniczny domów z okresu Funj w Old Dongola wskazuje, że każde gospodarstwo domowe miało wyznaczone obszary do przechowywania żywności. Zazwyczaj domy zawierały spiżarnie umieszczone za pomieszczeniami mieszkalnymi, różniące się wielkością i pojemnością magazynową. Obszar ten był często najbardziej ukrytą sekcją, przeznaczoną do ochrony najcenniejszych przedmiotów gospodarstwa domowego. Pojemniki do przechowywania były zaprojektowane tak, aby pomieścić potrzeby od 5 do 17 dorosłych, co wskazuje na stosunkowo dużą wielkość rodziny.
Miejsca przechowywania, w których odkryto zboże, dostarczają naukowcom cennych informacji na temat zarządzania zasobami rolnymi i strategii konserwacji żywności w gospodarstwach domowych w Starej Dongoli.
Jedno z pomieszczeń, które pełniło funkcję spiżarni w przestrzeni mieszkalnej, zostało zniszczone przez pożar w połowie XVI wieku, w wyniku którego zawalił się dach i ściany. Jednak ten incydent zachował duże skupiska zwęglonych ziaren i roślin strączkowych. Obecność dużych pojemników magazynowych wskazuje, że ziarna były celowo przechowywane w tej przestrzeni.
Dodatkowe pomieszczenia magazynowe znajdowały się na otwartej przestrzeni jednego z podwórzy domów. Znaleziono również narzędzia do przetwarzania żywności, w tym kamień młyński. Ich obecność sugeruje wyrafinowany system przechowywania i przetwarzania żywności. Odkrycie częściowo oczyszczonych ziaren sorgo rodzi pytania dotyczące ich przeznaczenia – do spożycia, długoterminowej konserwacji lub ewentualnie jako materiał siewny.
„Przechowywanie niełuskanych ziaren mogło być celową strategią mającą na celu przedłużenie ich przydatności do spożycia lub zachowanie ich potencjału kiełkowania, lub wykorzystanie ich jako paszy dla zwierząt gospodarskich” – zauważył prof. Obłuski.
Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec (PAP)
ekr/ agt/
