Cytadela w Old Dongola z lokalizacją domów badanych w artykule (opracował Adrian Chlebowski). Źródło: African Archaeological Review
Odkrycie znacznych ilości ziaren sorgo, pszenicy i jęczmienia wskazuje, że były to główne źródła węglowodanów dla mieszkańców Starej Dongoli i podstawowy element lokalnej diety w okresie Funj, co wykazały badania Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (PCMA UW).
Stara Dongola była stolicą Królestwa Makurii, jednego z najważniejszych państw w afrykańskim średniowieczu, trwającym od V do XIV wieku. Znajdowała się w historycznym regionie znanym jako Nubia, który jest obecnie częścią współczesnego Egiptu i Sudanu. Jej położenie na końcu Wadi Howar, ważnego szlaku handlowego na południe od Sahary, ułatwiało jej rozwój.
Artefakty z naczyń do przechowywania żywności są często odkrywane podczas wykopalisk archeologicznych na tym stanowisku i znajdują się w niemal każdym gospodarstwie domowym. Pomimo licznych badań archeologicznych przeprowadzonych w Old Dongola, do niedawna nie przeprowadzono dokładnej analizy archeobotanicznej, co oznacza badanie szczątków roślin spożywanych przez mieszkańców.
Tę analizę przeprowadziła międzynarodowa grupa archeologów w ramach inicjatywy PCMA UW. Odkrycia, które dotyczą okresu Funj (XIV–XVIII w. n.e.), zostały opublikowane w czasopiśmie African Archaeological Review https://doi.org/10.1007/s10437-025-09622-y. Dr Mohammed Nasreldein z Uniwersytetu Eberharda Karla w Tybindze jest głównym autorem publikacji.
Próbki wykorzystane w badaniu zebrano podczas wykopalisk przeprowadzonych zimą 2021–2022. Naukowcy zidentyfikowali w sumie ponad 29 000 nasion.
Badania wskazują, że najpowszechniejszą rośliną była fasola czarnoskrzydła (Vigna unguiculata), członek rodziny bobowatych, która stanowiła 29 procent zidentyfikowanych nasion. Następnie były to: jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) 28 procent, sorgo bicolor (Sorghum bicolor Moench.) 17 procent, pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) 10 procent, rzodkiew dzika (Raphanus raphanistrum) 10 procent i groch polny (Lathyrus sativus) 6 procent.
„Rośliny te określane są mianem pakietu sawanny, gatunków odpornych na suszę, które pojawiły się w Sudanie już w holocenie. Ich migracja na północ w kierunku Egiptu odbywała się głównie wzdłuż Nilu” – wyjaśnia PAP prof. Artur Obłuski z Centrum Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warszawskiego, jeden z autorów publikacji i kierownik wykopalisk w Starej Dongoli.
Na podstawie aktualnych statystyk konsumpcji zbóż w Sudanie szacuje się, że w okresie Funj w Old Dongola rocznie konsumowano około 149 kg zbóż na osobę. Większość stanowiło sorgo (106 kg), proso (28,6 kg) i pszenica (14,4 kg).
Mięso, szczególnie wołowina, jagnięcina, koza i wielbłąd, obok zwierzyny łownej (takiej jak gazele i antylopy) i ryb z Nilu, stanowiły istotną część diety okresu Funj w Old Dongola. Jednak, jak zauważono w publikacji, włączenie wyżej wymienionych roślin prawdopodobnie zmieniło równowagę spożywanych makroskładników, co doprowadziło do wyższego udziału węglowodanów.
„Chociaż dokładne oszacowanie wartości kalorycznej jest trudne ze względu na ograniczone dane, znaczna obecność sorgo, pszenicy i jęczmienia sugeruje, że te ziarna były prawdopodobnie głównym źródłem węglowodanów w okresie Funj” – opisał prof. Obłuski.
Sorgo wykorzystywano do wyrobu kisra, płaskiego chleba pieczonego na ceramicznych talerzach. Innym daniem obecnym podczas posiłków była asida, ciasto o konsystencji podobnej do tofu. Podobnie jak w przypadku współczesnej kuchni sudańskiej, pszenicę i jęczmień można było przekształcić w gurassę, gruby naleśnik lub madida, potrawę podobną do owsianki, robioną z mąki z dodatkiem kozieradki.
Układ architektoniczny domów z okresu Funj w Old Dongola sugeruje, że każde gospodarstwo domowe miało wyznaczone miejsce do przechowywania żywności. Zazwyczaj w tych domach znajdowały się spiżarnie zlokalizowane za pokojem dziennym, różniące się wielkością i pojemnością. Obszar ten był często najbardziej ukryty, przeznaczony do przechowywania cennych przedmiotów. Pojemniki do przechowywania były zaprojektowane tak, aby zaspokoić potrzeby od 5 do 17 dorosłych, co wskazywało na liczną rodzinę.
Miejsca przechowywania zbóż dostarczają naukowcom cennych informacji na temat zarządzania zasobami rolnymi i metod konserwowania żywności stosowanych w gospodarstwach domowych w Starej Dongoli.
Jedno z pomieszczeń przeznaczonych na spiżarnię w kwaterach mieszkalnych zostało zniszczone przez pożar w połowie XVI wieku, w wyniku którego zawalił się dach i ściany. Jednak ten incydent zachował duże skupiska spalonych ziaren i roślin strączkowych. Obecność dużych pojemników magazynowych wskazuje, że ziarna były celowo przechowywane w tym miejscu.
Dodatkowe pomieszczenia magazynowe odkryto na otwartej przestrzeni jednego z podwórek domu. Znaleziono również narzędzia wykorzystywane do przetwarzania żywności, w tym kamień młyński. Ich istnienie wskazuje na wyrafinowany system przechowywania i przetwarzania żywności. Odkrycie jedynie częściowo oczyszczonych ziaren sorgo rodzi pytania o ich zamierzone zastosowanie – do spożycia, długotrwałego przechowywania lub ewentualnie jako materiał siewny.
„Przechowywanie niełuskanych ziaren mogło być strategicznym sposobem na przedłużenie ich przydatności do spożycia, utrzymanie ich potencjału kiełkowania lub wykorzystanie ich jako paszy dla zwierząt” – skomentował prof. Obłuski.
Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec (PAP)
ekr/ agt/
