Cytadela w Old Dongola z lokalizacją domów omawianych w artykule (opracował Adrian Chlebowski). Źródło: African Archaeological Review
Odkrycie znacznych ilości ziaren sorgo, pszenicy i jęczmienia wskazuje, że były one głównym źródłem węglowodanów dla mieszkańców Starej Dongoli i podstawowym elementem ich lokalnej diety w okresie Funj, co potwierdzają badania przeprowadzone przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (PCMA UW).
Stara Dongola była stolicą Królestwa Makurii, jednego z najważniejszych państw w średniowieczu Afryki, istniejącego między V a XIV wiekiem. Królestwo to znajdowało się na obszarze historycznym znanym jako Nubia, obejmującym dzisiejszy Egipt i Sudan. Jego korzystne położenie na końcu Wadi Howar, kluczowego szlaku handlowego na południe od Sahary, ułatwiało jego rozwój.
Wykopaliska archeologiczne w tym miejscu często odkrywają pozostałości pojemników do przechowywania żywności, które znajdują się w niemal każdym gospodarstwie domowym. Pomimo licznych badań archeologicznych przeprowadzonych w Old Dongola, do niedawna brakowało dokładnych badań archeobotanicznych, w szczególności analizujących szczątki roślin spożywane przez mieszkańców.
Tę analizę przeprowadziła międzynarodowa grupa archeologów w ramach projektu PCMA UW. Wyniki, skupiające się na okresie Funj (XIV–XVIII w. n.e.), opublikowano w czasopiśmie African Archaeological Review https://doi.org/10.1007/s10437-025-09622-y, a głównym autorem był dr Mohammed Nasreldein z Eberhard Karls University w Tybindze.
Analizowane próbki pobrano podczas wykopalisk przeprowadzonych zimą 2021–2022. Naukowcy zidentyfikowali w sumie ponad 29 000 nasion.
Badania podkreślają, że najbardziej rozpowszechnioną rośliną zidentyfikowaną była fasola czarnoskrzydła (Vigna unguiculata), członek rodziny strączkowych, która stanowiła 29 procent rozpoznanych nasion. Po fasoli czarnoskrzydłej znajdował się jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) z 28 procentami, sorgo bicolor (Sorghum bicolor Moench.) z 17 procentami, pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) z 10 procentami, rzodkiew pospolita (Raphanus raphanistrum) również z 10 procentami i groch polny (Lathyrus sativus), który stanowił 6 procent.
„To rośliny uznawane za część pakietu sawanny, gatunki odporne na suszę, które pojawiły się w Sudanie na początku holocenu. Ich migracja na północ, w kierunku Egiptu, odbywała się głównie wzdłuż Nilu” – wyjaśnia PAP jeden z autorów publikacji i kierownik wykopalisk w Starej Dongoli, prof. Artur Obłuski z Centrum Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warszawskiego.
Na podstawie aktualnie dostępnych danych dotyczących spożycia zbóż w Sudanie szacuje się, że w okresie Funj w Old Dongola na osobę rocznie przypadało około 149 kg zbóż. Większość stanowiło sorgo (106 kg), proso (28,6 kg) i pszenica (14,4 kg).
Mięso, zwłaszcza bydła, owiec, kóz i wielbłądów, wraz z dziczyzną (taką jak gazela i antylopa) i rybami z Nilu, stanowiły istotną część diety okresu Funj w Old Dongola. Jednak, jak zauważono w publikacji, wprowadzenie wyżej wymienionych roślin prawdopodobnie zmieniło równowagę spożywanych makroskładników, zwiększając udział węglowodanów.
„Chociaż dokładne oszacowanie wartości kalorycznej stanowi wyzwanie ze względu na ograniczone dane, znaczna obecność sorgo, pszenicy i jęczmienia sugeruje, że te zboża były prawdopodobnie głównymi źródłami węglowodanów w okresie Funj” – stwierdził prof. Obłuski.
Sorgo wykorzystywano do produkcji kisra, płaskiego chleba pieczonego na ceramicznych talerzach. Ponadto asida, ciasto o konsystencji podobnej do tofu, było innym powszechnie serwowanym daniem. Podobnie jak w przypadku współczesnej kuchni sudańskiej, pszenicę i jęczmień można było przekształcić w gurassę — gruby naleśnik — lub madida, potrawę przypominającą owsiankę z mąki i kozieradki.
Układ architektoniczny domów z okresu Funj w Old Dongola wskazuje, że każde gospodarstwo domowe miało wyznaczone miejsce do przechowywania żywności. Zazwyczaj w tych domach znajdowały się spiżarnie zlokalizowane za pokojem dziennym, różniące się wymiarami i pojemnością. Często był to najbardziej ukryty obszar, używany do przechowywania cennych przedmiotów. Naczynia magazynowe były zaprojektowane tak, aby pomieścić potrzeby od 5 do 17 dorosłych, co wskazuje na stosunkowo dużą wielkość rodziny.
Obiekty magazynowe, w których odkryto zboże, dostarczają naukowcom cennych informacji na temat zarządzania zasobami rolnymi i praktyk konserwowania żywności w gospodarstwach domowych w Starej Dongoli.
Jedno pomieszczenie, które pełniło funkcję spiżarni w części mieszkalnej, zostało zniszczone przez pożar w połowie XVI wieku, w wyniku którego zawalił się dach i ściany. Jednak katastrofa ta zachowała duże skupiska zwęglonych ziaren i roślin strączkowych. Istnienie dużych pojemników magazynowych sugeruje, że przedmioty te były celowo przechowywane w tej przestrzeni.
Dodatkowe obszary magazynowe odkryto w otwartej części jednego z podwórek domowych, gdzie odkryto również narzędzia do przetwarzania żywności, w tym kamień młyński. Ich obecność wskazuje na wyrafinowany system przechowywania i przetwarzania żywności. Znalezienie jedynie częściowo oczyszczonych ziaren sorgo rodzi pytania dotyczące ich zamierzonego wykorzystania — czy do spożycia, długoterminowej konserwacji, czy może jako nasiona.
„Przechowywanie niełuskanych ziaren mogło być strategicznym wyborem, mającym na celu przedłużenie ich przydatności do spożycia lub zachowanie zdolności kiełkowania, lub wykorzystanie ich jako paszy dla zwierząt gospodarskich” – zauważył prof. Obłuski.
Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec (PAP)
ekr/ agt/
